Witamy w bocianim gnieździe w Ustroniu

Bociany białe gniazdujące w Ustroniu,  w sezonie 2023:

Samica – Czantorka obrączkowana jako pisklę w 2019, Jesenik n/Odrou, Czechy, ma obecnie 4 lata. Gniazdowała pierwszy raz w 2022 w Ustroniu. Obrączka ornitologiczna metalowa, założona nad stawem skokowym, lewa noga.

Samiec – Beskidek obrączkowany jako pisklę 2011, Ligota Burzej Czechowice-Dziedzice, Polska, ma obecnie 12 lat. Gniazduje w Ustroniu co roku od 2017. Obrączka numeryczna zielona, założona nad stawem skokowym, prawa noga, obrączka ornitologiczna metalowa, lewa noga.

Bocian biały (Ciciona ciciona) zajmuje szczególne miejsce w tradycji i kulturze. Obecność tego gatunku w polskim krajobrazie przyrodniczym to powód do dumy, ale też odpowiedzialność za los gatunku. Od roku 1952 jest w Polsce objęty ochroną prawną, a od roku 1997 znajduje się pod ścisłą ochroną gatunkową.

Co 10 lat odbywa się międzynarodowy spis bocianów białych gniazdujących w Europie i Afryce Północnej. Ostatni, siódmy spis z roku 2014 wykazał 45 tysięcy gniazdujących par bocianich. Jest to spadek o 20% w ciągu ostatnich 10 lat. Polska straciła pozycję światowego lidera gdyż obecnie najwięcej bocianów białych gniazduje w Hiszpanii.

Bocian biały jest niewątpliwie najpowszechniej rozpoznawalnym ptakiem, mimo to pojawiają się błędy w jego opisie lub przedstawieniu na obrazach lub grafikach. Kolorem dominującym upierzenia jest biały. Czarne pióra występują tylko na skrzydłach – czarne lotki pierwszego i drugiego rzędu. Dorosłe ptaki mają długie, proste, czerwone dzioby oraz długie czerwone nogi. Bocian biały jest ptakiem brodzącym, a długi dziób i nogi sprawdzają się w terenie, np. w płytkich wodach, na łąkach z wysokimi trawami. Jako ptak brodzący ma szczególnie wydłużoną kość skokową. Porusza się chodząc na palcach, natomiast przyjmując pozycję niską opiera się o podłoże na piętach, zginając wydłużone stopy składające się z kości skokowej i palców stóp. Kość udowa jest znacznie skrócona i ukryta pod piórami. Dzięki tzw. zatrzaskowi w stawie piętowym może długo stać nie tracąc równowagi. Pisklęta wykluwają się białe. Mają czarne lub grafitowe dzioby i nogi. Czarne lotki zaczynają wyrastać już ok 12 dnia życia. Gdy młode bociany osiągają zdolność do lotu, nogi i dziób przebarwiają się na brudno-pomarańczowy. Taka szata utrzymuje przez pierwszy rok życia, później nogi i dziób stają się intensywnie czerwone.

Dorosły bocian ma dość ograniczony repertuar głosowy. Najbardziej znanym odgłosem, jaki wydaje, jest klekot, który powstaje przez szybkie uderzanie górną częścią dzioba o dolną część. Bocian wydaje również inne dźwięki, wyraża swoje niezadowolenie i zaniepokojenie poprzez wydmuchiwane przez dziób powietrze, co przypomina syczenie lub świszczenie. Takie dźwięki są bardzo ciche i można je usłyszeć tylko dzięki mikrofonowi zamontowanemu na gnieździe. Pisklęta wydają więcej dźwięków, komunikują się z rodzicami poprzez piski, skrzeczenia, kwakania. Dziobki kilkudniowych piskląt są jeszcze miękkie. Potrafią klekotać już w wieku 5 dni ale dźwięk klekotania jest bardzo cichy, możliwy do usłyszenia tylko dzięki zamontowany na gnieździe mikrofon.

Menu bociana jest bardzo urozmaicone, ale jest to wyłącznie pożywienie zwierzęce: dżdżownice, węże, ryby, mięczaki, żaby, traszki, jaszczurki, gryzonie, krety, owady (w tym głównie szarańczaki, ale również chrząszcze), pisklęta ptaków i dorosłe osobniki, padlina. Zjada również odpadki zwierzęce pozyskane na wysypiskach śmieci. Może również upolować większe ssaki takie jak karczowniki, łasice, młode zające. Gdy pisklęta są małe otrzymują drobny pokarm (dżdżownice i owady) zwracany przez rodziców, z ich wola na wyściółkę gniazda. Później ten pokarm jest bardziej urozmaicony, ale często jego rodzaj zależny od pogody. W deszczowe dni bociany zbierają głównie dżdżownice, które są najbardziej dostępne. W suche dni polują na takie zwierzęta jak myszy, krety lub zaskrońce.

Gniazda bocianie to dużych rozmiarów konstrukcje zbudowane z gałęzi, korzeni, wewnątrz wypełnione sianem, słomą, obornikiem, kępami trawy z ziemią, zeschłymi roślinami. Najchętniej zakładane są w pobliżu osiedli ludzkich, tam gdzie występują użytki zielone bądź otwarte tereny podmokłe, które w ocenie bocianów stanowią dobre żerowiska. Tak zlokalizowane gniazdo może być użytkowane wiele lat i służyć kilku pokoleniom bocianów. Usytuowanie gniazd zmieniało się wraz z dostępnością miejsc, jednak zawsze wysoko, około 8–20 m nad ziemią. Obecnie zlokalizowane są głównie na słupach, także elektrycznych, niskiego napięcia. Nadal popularne są dachy budynków oraz drzewa, w dalszej kolejności kominy. Gniazda zakładane są również w miejscach nietypowych tj. stogi słomy, ambony myśliwskie. Zakładanie odpowiednich koszy i platform na słupy i dachy przez ludzi ułatwia bocianom zakładanie gniazd i jest ważnym elementem ochrony tego gatunku.

Bociany białe to ptaki wędrowne. Na lęgowiskach w Polsce przebywają około 5-6 miesięcy (między marcem a wrześniem). Dorosłe osobniki, te które przystępowały do lęgu, najczęściej rozpoczynają wędrówkę w sierpniu. Polskie bociany wraz z bocianami ze wschodniej i środkowej Europy lecą wschodnią trasą migracyjną prowadzącą przez Turcję, Bliski Wschód i Egipt. W sierpniu i wrześniu docierają na zimowiska w Czadzie i na południu Sudanu. W następnych miesiącach wiele z nich leci do Etiopii, Kenii. Niektóre z nich przekraczają Równik, docierają do Tanzanii, a nawet do RPA. W lutym instynkt wiedzie je z powrotem do miejsc lęgowych. Młode bociany w pierwszym roku życia pozostają w Afryce lub migrują na Bliski Wschód, gdzie spędzają lato. Zdarza się, że wracają do Polski, ale pozostają w stadach ptaków nielęgowych. Powodem migracji u ptaków są zmiany pogodowe związane z porami roku oraz brak pożywienia zimą na terenach lęgowych.

Bociany białe osiągają dojrzałość płciową w wieku 3-4 lat. Wraz z przylotem dorosłych bocianów do gniazd rozpoczyna się okres lęgowy. Partnerzy zwykle docierają do gniazd oddzielnie, w odstępie kilu do kilkunastu dni. Pierwsze osobniki wracają w połowie marca, ale najliczniej bociany powracają na początku kwietnia. Lęg bocianów rozpoczyna się zwykle w kwietniu. Zdarzają się spóźnione lęgi, gdy jaja pojawiają się w maju, a nawet czerwcu. Bociany nie są sobie wierne, mogą przystępować do lęgu co roku z innym partnerem, bardziej przywiązane są do gniazda. Z tego względu dochodzi do walk o gniado, gdyż chętnych do zajęcia gniazda może być więcej. W konfliktach, które bywają krwawe, dochodzi często do straty jaj lub śmierci piskląt. Strony konfliktu, zarówno samce i samice, potrafią walczyć zaciekle, doznają obrażeń i może dojść do śmierci któregoś z nich. Po kilku dniach kopulacji (do kilkunastu dni) samica składa zwykle od 3 do 5 białych jaj. Gdy zdarzy się utrata jaj samica jest zdolna znieść ogółem nawet 7 jaj. Zniesienia odbywają się o zmroku lub nocą, co drugą dobę. Zdarzają się zniesienia co 3 doby. Bardzo rzadko dochodzi do niebezpiecznego powikłania – zaparcia jaja. Jeżeli samica poradzi sobie z tym problemem, to przerwa między znoszeniem kolejnych jaj wynosi 4 doby.

Okres inkubacji jaj trwa 32-34 dni, rzadziej 35-36 dni. Najczęściej ciągłe wysiadywanie rozpoczyna się od drugiego jaja, dlatego dwa najstarsze pisklęta klują się w odstępie zaledwie kilkugodzinnym. Najbardziej doświadczone pary potrafią tak regulować inkubację jaj, że 3 starsze pisklęta klują się w czasie krótszym niż 24 godziny (taki przypadek miał miejsce w Ustroniu, w roku 2009). Klucie kolejnych piskląt wydłuża się w czasie, są one mniejsze w porównaniu ze starszym rodzeństwem, a tym samym mają mniejsze szanse na przeżycie. Dlatego najliczniejsze lęgi bocianów składają się z 2 – 3 piskląt, znacznie rzadziej wychowują się 4 pisklęta, a do rzadkości należą lęgi z 5 pisklętami. Niezwykle rzadko pojawiają się doniesienia o wychowaniu 6 piskląt. Waga piskląt po wykluciu to 70-75 gramów. Rosną bardzo szybko, karmione na początku nawet co godzinę, po 4 dniach podwajają swoją wagę. Mając 50 dni osiągają wielkość dorosłego ptaka, a więc wysokość ok. 100 – 110 cm. W wieku 60 dni są zdolne do lotu. Czas pierwszych lotów może się przesunąć do osiągnięcia przez bocianięta wieku 70 dni.

Dorosłe bociany w okresie lęgu po równo dzielą się obowiązkami: na zmianę wysiadują jaja, regularnie zmieniają się w opiece nad pisklętami, na zmianę żerują i na zmianę karmią młode. Gdy bocianięta osiągają wiek około 4 tygodni mogą już zostawać same. Wtedy oboje rodzice żerują i karmią młode, zaspokajając ich wzrastające potrzeby. Gdy młode bociany stają się zbyt napastliwe rodzice przylatują do gniazda tylko na karmienia, a noce spędzają poza gniazdem, w niewielkiej odległości. Młode bociany po osiągnięciu umiejętności lotu odbywają wędrówki na żerowiska za rodzicami, ale zawsze na noc wracają do gniazda. Rodzice nadal je karmią, nawet kilka razy dziennie. Na przełomie lipca i sierpnia młode bociany opuszczają gniazdo, gromadzą się na łąkach lub polach w liczne stada, tworząc tak zwane „sejmiki bocianie”. Najliczniejszą grupą na sejmiku są młode bociany, ale dołączają do nich bociany nielęgowe: roczne, dwuletnie, trzyletnie, starsze ptaki, które nie przystąpiły do lęgu. W takim składzie rozpoczynają migrację, opuszczają Polskę i docierają do Afryki. Bociani rodzice po odlocie młodych pozostają w okolicy gniazda. Intensywnie żerują uzupełniając energię, a w pierwszej połowie sierpnia rozpoczynają migrację. Wtedy stada migrujących ptaków mają inny skład, mniej jest w nich młodych bocianów, a więcej dorosłych. Młode bociany z późnych lęgów i ich rodzice rozpoczynają migrację odpowiednio później, ale do końca sierpnia większość ptaków odlatuje. Zdarza się, że niektóre osobniki zwlekają i jeszcze we wrześniu można je obserwować na żerowiskach.

Podczas migracji, dzienne przeloty bocianów to dystans od kilkudziesięciu do kilkuset kilometrów, co zależy głównie od pogody. Bociany białe przemieszczają się lotem szybowcowym, z wykorzystaniem wznoszących prądów powietrznych. Przy silnym wietrze przeciwnym oraz zachmurzeniu pokonany dystans dzienny jest krótki. W Sudanie, nad pustynią bociany mogą przelecieć dziennie nawet 500 km.

Ważnym elementem pozyskania wiedzy o zwyczajach bocianów jest ich obrączkowanie. Bocianom, zwłaszcza młodym, przed osiągnięciem dojrzałości do lotu, zakłada się obrączki na nogi. Numer takiej obrączki można odczytać używając niewielkiej lornetki. Dzięki obrączkom można śledzić losy poszczególnych osobników, poznać wędrówki, indywidualne zwyczaje i upodobania. Dlatego tak ważne jest odczytywanie obrączek na obserwowanych ptakach oraz zgłaszanie ich do stacji ornitologicznej ring.stornit.gda.pl

Wraz z rozwojem technologii, latach 90-tych ubiegłego wieku, pojawiła się możliwość śledzenia losów bocianich i badania tras migracji poprzez wyposażenie bocianów w nadajniki satelitarne. Od roku 2012 zaczęto wykorzystywać sieć telefonii komórkowej, co spowodowało, że koszt takich badań znacznie się obniżył. Nadajniki – logery GPS ważą zaledwie 5 gramów. Zakładane są na plecy bocianów za pomocą szelek, jak plecaczki. W sierpniu 2021 migrację trasą wschodnią rozpoczęło 35 bocianów białych wyposażonych w logery GPS: z Polski, Niemiec, Danii, Litwy, Grecji, Turcji.

Podglądanie bocianów dzięki zainstalowaniu na gnieździe kamery, stało się bardzo popularne. Coraz więcej gmin decyduje się na taki monitoring. W sezonie 2021 w Polsce takich kamer przy gniazdach bocianich było około 60. Transmisja internetowa z dźwiękiem z gniazda w Ustroniu realizowana w latach 2007-2021 umożliwiła poznanie zwyczajów bocianów białych. Obserwatorzy stworzyli bogatą bazę wiedzy o okresie lęgowym tych ptaków. Byli świadkami chwil radosnych, ciekawych, zastanawiających, trudnych ale również tragicznych. Obserwacje wykazały jak trudno jest zrozumieć prawa przyrody i jak jeszcze trudniej jest je respektować.

Średnia długość życia bocianów to 8-9 lat. Osobniki 20-letnie stanowią jedynie 2 % populacji. Zanotowano osobniki 30-letnie, które jeszcze przystępowały do lęgu, ale na wolności zdarza się to bardzo rzadko. Najwyższa śmiertelność dotyczy ptaków młodych. W pierwszym roku życia ginie 60-75 %. Statystyki są bardzo smutne – średnio ze 100 młodych bocianów po 10 latach od wyklucia, pozostają przy życiu jedynie 2 ptaki.

Przyczyny śmierci bocianów można podzielić na dwie grupy: naturalne (związane z pogodą, drapieżnictwem, chorobami) i antropogeniczne (spowodowane działalnością człowieka).

Przyczyny naturalne stanowią główny powód strat lęgowych. Zdarzają się straty jaj lub piskląt na skutek ataków obcych bocianów. Para rodzicielska nierzadko dokonuje eliminacji piskląt, redukując osobniki słabsze, lub dostosowując liczbę piskląt do swoich możliwości. Często dochodzi do śmierci piskląt na skutek ciągłych, ulewnych opadów deszczu – wychłodzenie, wycieńczenie z powodu niemożności dostarczenia pokarmu przez rodziców, a nawet utopienie z powodu gromadzącej się wody deszczowej.

Największym zagrożeniem dla bocianów są linie elektryczne. Głównym powodem śmierci lotnych bocianów, zwłaszcza młodych, które dopiero doskonalą umiejętność latania, są kolizje z napowietrznymi przewodami lub porażenie prądem podczas siadania na transformatorach.

Niemniejszy problem stanowią śmieci przynoszone do gniazda. Wraz z sianem, gałęziami dorosłe bociany przynoszą do gniazda folie, sznurki, żyłki co stanowi śmiertelne zagrożenie dla piskląt, ale także dla dorosłych ptaków. Folie powodują, że gniazdo staje się niedrożne i może w nim zalegać woda deszczowa. Sznurki i żyłki łatwo oplątują się o nogi bocianów. W wyniku szarpania dochodzi do zaciskania pętli, a w konsekwencji powstają obrażenia, dochodzi do zakażenia, deformacji lub obumierania tkanki. W gnieździe w Ustroniu w latach 2009-2016 gniazdował samiec, który z upodobaniem przynosił do gniazda różne folie, im większe tym lepiej. W roku 2011 przyniósł do gniazda sznurek, w który zaplątała się samica. Jej dramat trwał 34 dni zanim wyswobodziła się z niego, co było możliwe tylko dzięki temu, że sznurek okazał się nietrwały. Usuwajmy i utylizujmy plastikowe sznurki porzucone na polach i łąkach ale także wokół własnych gospodarstw domowych. Segregujmy śmieci, ograniczmy używanie folii, sprzątajmy folie, które porwał wiatr. Dzięki takiej postawie usuniemy chociaż część zagrożeń, być może uratujemy życie któremuś z bocianów.

Ochrona bociana białego to zadanie dla nas wszystkich. Warto poszerzyć wiedzę o tych ptakach, poznać ich potrzeby, zapobiegać zagrożeniom aby nigdy nie zniknęły z polskiego krajobrazu.

Stowarzyszenia i organizacje działające na rzecz bocianów białych:

1. Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „pro Natura”
2. OTOP – Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków
3. Grupa EkoLogiczna
4. Grupa Badawcza Bociana Białego
5. Stacja ornitologiczna – Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk

Literatura:

1. „Bocian. Biografia nieautoryzowana” – A. Zbyryt, P. Tryjanowski
2. „Ptaki Polski. Encyklopedia ilustrowana” – A. G. Kruszewicz
3. „Boci@n. Materiały edukacyjne” – D. Szulc-Guziak
4. „Bociany i Boćki” – Z. Jakubiec, P. Szymoński
5. „Bocian” – I. Kaługa
6. Dla najmłodszych: „Tuli Tuli opowiadania, kto gdzie mieszka. Bocian z Łąki” – Z. Stanecka